De best verborgen schatten van Nederland (6)

(Nummer 5 volgt nog)

Vrijdag 24 april: Rondje Groninger kerken. (87 km)
(oftewel overdosis religie)

Vandaag bezoeken we in een marathon bedevaart tien (!) kerken in Noord-Groningen. Dat zijn er meer dan een gemiddelde gelovige in een jaar ziet. De meeste zien we niet alleen aan de buitenkant, maar ook nog eens de binnenkant. Na zo’n dag komen we haast met van die glimmende frisbees boven onze hoofden thuis. En dat terwijl ik een overtuigd atheïst ben (en dat is wat anders dan een niet gelovige).

En waarom doen wij dit? Dit doen wij vanwege de beschrijving van Rik Zaal over de Groninger kerken: ‘Nergens in Europa zijn op een zo klein oppervlak zoveel middeleeuwse, vooral Romaanse kerken te vinden als in de provincie Groningen. Het merkwaardige is dat heel weinig mensen dat lijken te weten.’ schrijft hij in zijn boekje. Reden voor ons om de fiets te pakken. Er wordt nog één dag mooi weer voorspeld voordat een druilerig weekend begint. Met een route van een kleine 90 kilometer gaan we daar optimaal van genieten.

De dag begint wat mistig en met zulke lage temperaturen dat we de handschoenen erbij aan doen. Zo’n mistig landschap heeft altijd wat geheimzinnigs. Door de afwezigheid van kleuren wordt je tot de essentie van het beeld gebracht. Het mooiste vind ik als de mist niet zo dicht is dat de contouren van het landschap verdwijnen. Hierdoor blijft er wat te zien maar wel met het idee dat de wereld kleiner is geworden.

Naast de geplande kerken op de route komen we ook verrassingen tegen. De eerste is Menkeweer, vlak voor Onderdendam. Een wierde van rond de jaartelling. In de middeleeuwen werd er een kerkje gebouwd, maar het bleef een gehucht met maar een paar huisjes. Op dit moment resteert alleen de heuvel en een paar graven. De laatste begrafenis was in 1903 en nu is het een archeologisch rijksmonument.

Direct daarna komen we in Onderdendam. Het blijft een plaatje. De mist is ondertussen opgetrokken en de zon begint door te breken.

Kerk nummer een is de Mariakerk van Westerwijtwerd. Een dorp dat vreemd genoeg naast de wierde gebouwd was. De wierde is afgegraven en niet meer te zien. Veel van deze vruchtbare grond is afgevoerd naar Drenthe om daar de onvruchtbare veengronden vruchtbaar te maken. Het is een romanogotische zaalkerk uit de dertiende eeuw. De toren was eerst niet veel hoger dan de kerk zoals je nog kunt zien.

De sleutel kunnen we aan het begin van de straat halen. Een oud vrouwtje doet open. Ze ziet eruit alsof ze nog aan de oorspronkelijke bouw van de kerk heeft meegewerkt. Het is geen sleutel die je aan een bosje in de zak doet en met moeite krijgen we de deur open.

Binnen is het Spartaans ingericht zoals in veel van dit soort kerken. Geen pracht en praal. Weinig kleuren en al helemaal geen beelden.

Het meest in het oog springend is de schildering van de twee kampvechters. Ergens in de dertiende of veertiende eeuw gemaakt. Mogelijk symbool voor de strijd tussen goed en kwaad. Bij ons roept het alleen maar vraagtekens op. Hadden die mensen geen helm op? En het lijkt wel of ze op bloten voeten staan. En dan willen we het niet eens hebben over de vreemd gevormde lijven. Genoeg stof tot discussie voor de komende kilometers. Het past wel mooi in de Game of Thrones serie die we nu aan het kijken zijn.

De Bartholomeuskerk in Stedum is een gigantisch gevaarte. Ook dit is een romanogotische kerk uit de dertiende eeuw met een zadeldak. Waarom die, toch relatief, kleine dorpjes dit soort gigantische bouwwerken moesten hebben is me altijd een raadsel gebleven. Wat kost dit wel niet? Veel van de kosten werden betaald door de lokale rijken. Namen als van Ewsum, Starkenborgh en Ripperda komen dan vaak voor.

We hoeven de sleutel niet op te halen want er scharrelen al wat dames rond. Binnen is het wat rijker versierd dan bij de kerk van Westerwijtwerd.

In het koor staat een groot wit marmeren praalgraf van van Adriaan Clant van Stedum, borgheer van de borg Nittersum en medeondertekenaar van het vredesverdrag van Münster in 1648. Hij ligt er comfortabel bij, zo op één oor.

Het is daarna maar een klein stukje naar Loppersum. Een dorp voornamelijk bekend van de aardbevingsschade vanwege de gaswinningen. We zien diverse huizen in de stutten. Maar de Petrus en Pauluskerk (ze konden niet kiezen) laat geen scheurtje zien.

Ook hier weer een enorm gevaarte. Maar Loppersum is wat groter, dus dat kan ik me dan wel weer voorstellen. De kerk is uit 1217 en tussendoor is er flink aan bij- en verbouwd. We maken eerst een kopje koffie op het bankje tegenover de kerk. Er is markt, dus genoeg te zien. Voor € 1,= kunnen we sleutel ophalen bij de aanpalende drogist. Dat doen we want we willen de hoogtepunten in de kerk niet missen.

De noordkapel laat een aantal schilderingen van het leven van Maria zien. Waarom moet dat  altijd op het plafond? Met zo lang omhoog kijken krijg ik kramp in mijn nek. Terwijl het wel de moeite waard is.

Een andere bezienswaardigheid is de Lopster haarvlecht. Wat? De Lopster haarvlecht. Er zijn verschillende verhalen van maar waarschijnlijk is het van de heilige Catherina. Dat lijkt me sterk want ze kwam uit Alexandrië en leefde in de derde eeuw. Dat maakt het een verrekt oude vlecht. Ze hebben het maar in een kastje omhoog gehangen omdat er steeds mensen aan zitten en zelfs stukjes afknipten om thuis te bewaren. Zo blijft er natuurlijk niets over.

Omdat we helemaal alleen in de kerk zijn, kun je lekker rondstruinen en overal in kijken. Als we een deur opendoen blijkt er een wenteltrap naar boven te zijn. Een briefje waarschuwt ons voor allerlei gevaar, hel en verdoemenis. Dat nodigt alleen nog maar meer uit. Boven blijkt een ‘schatkamer’ te zijn van oude rommel die tijdens de verbouwingen overbleef. Dat heb ik ook wel eens als ik wat uit elkaar haal en weer in elkaar zet. De schroeven die ik dan overhoud gooi ik meestal weg. Hier stellen ze het ten toon.

Door naar de Mariakerk van Oosterwijtwerd. Op het hoogste punt van de wierde is voor 1200 al een kerkje gebouwd. Het is een van de oudste bakstenen kerken in de provincie Groningen. Net als vele andere kerken is deze ook eigendom van de stichting Groninger kerken. We kunnen er niet in want ze zijn de zaak aan de binnenkant aan het restaureren. En dat is erg jammer want het interieur is goed geconserveerd en heeft een preekstoel uit 1666, een avondmaalstafel (dus geen lopend buffet) en een herenbank-Ripperda uit de 17^e eeuw. Wij doen het met alleen de buitenkant. Vaak wandel ik dan even over het kerkhof waar altijd verborgen drama’s te vinden zijn. Ook hier weer een jongetje dat op zijn negende sterft. Waaraan is niet duidelijk maar het moet een familiedrama geweest zijn.

Aan deze kerk is een Maria-cultus verbonden. Er gebeurden wonderen bij haar beeld en ze is zelfs een keer verschenen hier. Waarschijnlijk om even polshoogte te nemen. Het werd daardoor  een bedevaartsoord. In de 16^e eeuw werd dit soort dingen verboden en is het beeld vernietigd. Pas in 1848 mocht dit weer mits niet zichtbaar vanaf de weg (!).

Als bonus genieten we ook van het Groninger landschap en zijn dorpjes. Het is hier heel anders dan in de Achterhoek waar we een paar weken geleden waren. Daar was het landschap lieflijk, de dorpjes vriendelijk en de huizen kleurig. Er is ook veel bebossing en meer welvaart. In het Groninger land kun je zien dat de mensen het zwaarder hebben gehad. Het land was kaal. Er was een voortdurende strijd met de zee. En het is meestal guur en winderig. Dit zie je terug in het landschap, de huizen en de mensen. Er is weinig versiering aan de huizen en ook weinig kleur. Het motte ‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’ is hier duidelijk van toepassing. Toch wil ik niet zeggen dat het een beter of mooier is dan het andere. Beide heeft zijn charme.

 Alhoewel ze niet op ons lijstje staan, kijken we toch ook even bij de kerk van Krewerd  (foto boven) en Holwierde (foto onder). De kerk van Krewerd (Mariakerk?) is helaas gesloten en omdat we er nog genoeg op het programma staan, gaan we door. Het uiterlijk past goed in het door bezochte rijtje kerken. Bij de Stefanuskerk in  Holwierde stappen we niet eens af. Een monsterachtig gebouw uit de 15^e eeuw wat het dorp domineert.

Na Holwierde komen we opeens heel wat anders dan kerken tegen. Het zijn een paar bunkers. Eigenlijk een soort van kerken in oorlogstijd want ook hier kun je schuilen in het geval van gevaar. Een van de geocaches die we onderweg doen ligt hier.

Het leuke is dat die dan meteen de achtergrond informatie geeft. De zeven bunkers zijn na de tweede wereldoorlog gebouwd om ons te beschermen tijdens de koude oorlog. Maar net als veel andere relikwieën uit die periode, zoals de IJssellinie, zijn deze ook nooit gebruikt.

Als je tijd hebt voor één kerkje in Groningen, kies dan de Martinuskerk van Marsum. Hij ligt prachtig op een wierde. En omdat er weinig bebouwing omheen is staat hij als een baken in het landschap. Ergens tussen de 12^e en 14^e eeuw gebouwd en/of verbouwd en het enige restant van het dorpje Marsum (dat ‘woonplaats op het lage land’ betekent) dat bij het beleg van Delfzijl (ja, dat leer je niet bij de geschiedenislessen op de lagere school) volledig verwoest is. Leuk detail is dat het dak van de apsis (ronde achterkant) nog de originele nonnen (hol) en monniken (bol) dakpannen dragen.

Voor het interieur kan ik geen ander woord dan sober bedenken. Er staat een replica van een middeleeuws Theophilisorgel als enige opsmuk. Marsum is onder meer bekend van de Noordbroekster boer Uko Walles. Een echte fundamentalist. Hij maakte de principes uiterst streng: zoals elke vorm van uiterlijke weelde vermijden, voetwassing bij het laatste avondmaal, geen wapens dragen, geen eed afleggen of overheidsdienst vervullen en geen baard afscheren.
Uit zijn woonplaats verbannen begon hij hier een afgescheiden groep onder de naam ‘Groninger oud Vlamingen’ (WTF). Maar zoals in het geloof vaak gebeurt, kwam er hier ook weer ruzie van en een harde kern Ukowallisten scheidde zich af. ‘Verschrikkelijke ketters’ werden ze genoemd en dat kon ook niet goed gaan. Hij werd opgepakt, later weer vrijgekocht en verdween uiteindelijk naar West-Friesland.

Inmiddels beginnen we wat kerk-moe te worden. Maar er staan er nog vier op het programma. Wat ook meespeelt is dat we vanaf nu tegen de wind in moeten fietsen. Het waait niet hard, kracht vier of vijf, maar het kost wel extra inspanning.

De Donatuskerk in Leermens is een van de oudste in het rijtje. In 1050 is al met de bouw begonnen. Zo oud is Leermens dus. Zoals veel van de kerken in deze omgeving is deze ook van tufsteen en baksteen. In de kerk zijn schilderingen en onder de preekstoel is een kelder waar in de oorlog onderduikers hebben gezeten.

We hoeven de sleutel niet op te halen want er zijn twee dames bezig met het klaarzetten van spullen voor het concert van morgen. Zo kunnen we wel even rondkijken, maar we kunnen niet stiekem in alle kastjes kijken.

De Jacobuskerk in Zeerijp valt weer in de categorie groot. Hier zien we voor het eerst een toren die niet aan de kerk vastzit. We kennen dit ook van de kerk in Baflo. Vroeger was dit normaal. Een toren was als hoogste punt aantrekkelijk voor de bliksem wat vaak resulteerde in brand. En als de toren los staat, dan brandt alleen die af en niet ook de kerk erbij. Later zijn veel torens aan de kerk vastgemaakt. Dit kon omdat veel torens in het verlengde van de kerk lagen.

Bijzonder aan de kerk is dat het de laatste Groninger kerk was die (hetzij deels) in de stijl van de romanogotiek is gebouwd en het feit dat er sinds de bouw slechts weinig aan de kerk is gewijzigd. De kerk is uit de 16^e eeuw, maar onderzoek geeft aan dat er voorgangers zijn geweest.

De kerk is open en het is deze keer een mooie ingang.

Binnen lijkt het wel een kathedraal door de hoge plafonds. Er hangen rouwborden van verschillende adellijke families uit de buurt.

Westeremden is vooral bekend van de schilder Henk Helmantel. Die weet met verf de werkelijkheid zo goed af te beelden dat het wel foto’s lijken. Helmantel woont naast de Andreaskerk die wij gaan bekijken.

De bekende Emo van Bloemhof was de eerste abt. Het gebouw, is zoals zoveel kerken, geteisterd door brand en een groot aantal verbouwingen die soms delen toevoegden en soms weghaalden. Verder valt er niet heel veel meer over te vertellen. Het kan ook zijn dat ik inmiddels zo afgestompt ben door kerkinformatie dat ik het niet meer in me opneem.

 Als compensatie doen we een kopje thee in de tuin voor we naar de laatste kerk vertrekken.

De Janskerk in Huizinge is –godzijdank- de laatste in het rijtje. In 1250 gebouwd en in de 14^e eeuw wordt de toren toegevoegd. In de informatie zie ik dat ‘de rondgesloten apsis, in smalle vlakken verdeeld door lisenen, met rondboogfries en ronde nissen aan de bovenzijde en licht spitsbogige vensters met kraalprofiel daaronder, maken de kerk tot een van de fraaiste voorbeelden van de romanogotiek in de Nederlandse provincie Groningen’. Je moet het maar zien.

 De kerk is op slot en we hebben geen zin meer om de sleutel te halen. Bij de thee was al het eten op maar bij het uitrijden van Westeremden was er nog een dorpswinkeltje. De daar gekochte mineola’s en koekjes maken we soldaat op een bankje voor de kerk. Zo komen we een beetje op krachten voor het laatste rukje naar huis. Met een straffe wind tegen zal dat bikkelen worden.

In Middelstum kijken we nog even bij de restanten van de borg Ewsum. Alleen de de geschutskoepel staat er nog. En er ligt nog een geocache, die we natuurlijk even meepikken.

Toornwerd heeft een grote toren. Je denkt dan meteen dat dit de naam wel zal verklaren, maar dat is niet zo. Oorspronkelijk was het een met doornen begroeide wierde wat resulteerde in de naam Doornweerd. Later is dit verbasterd tot Toornwerd en omdat Toor’n het Gronings is voor toren is iedereen in verwarring gebracht. Behalve wij dus.

Via Stitswerd naderen we Warffum. Daar zien we een grote wierde in het landschap oprijzen. Het is de vuilstort van Usquert. Eigenlijk is dit niet anders dan dat het vroeger ging. Ook toen werd allerhande materiaal, waaronder vuilnis, gebruikt om de wierde op te hogen. Een mooie symbolische afsluiting van onze tocht langs Groninger kerken op wierden. Het waren er veel. En ze waren allemaal de moeite waard. Maar ik weet niet waar ik nu vermoeider van ben. De afgelegde afstand met tegenwind. Of de overdosis religie en kerkgebouwen. Hoe het ook zij, we kunnen daar nu weer van bijkomen.

Noot:
Als je geïnteresseerd ben in Groninger kerken, dan moet je zeker hier een kijkje gaan nemen.

Noot:
Deze blog maakt deel uit van een serie van artikelen over bijzondere plekken in Nederland. Het overzicht van alle plekken kun je vinden op mijn website. Daar kun je ook info-boekjes, kaartjes en gpx (route) bestanden downloaden.